De Chauffeurs van Garage Broedelet

Jan Willem Arends gaat voor Zeistermagazine een serie artikelen schrijven over beeldhouwwerk aan gebouwen. In dit eerste artikel stelt hij zich voor, en bespreekt hij daarna de twee Chauffeursbeelden aan de gevel van de voormalige garage Broedelet in de Eerste Dorpsstraat.

19 april 2025

tekst: Jan Willem Arends

Beste lezer, hieronder vindt u het eerste artikel van een serie artikelen over beeldhouwwerk aan gebouwen te Zeist.

Ik heb al lang (en dat is écht lang, want ik ben pensionado) belangstelling voor kunst en dan vooral voor middeleeuws beeldhouwwerk. Veel middeleeuwse beelden zijn mooi en ... ondoorgrondelijk. Bij het bekijken van het beeldhouwwerk aan bijvoorbeeld een romaanse kerk wordt snel duidelijk dat Bijbelkennis een mens ver brengt, maar niet tot aan de finish.

Een jaar of vijftien geleden merkte ik dat kunstliefhebbers meer aandacht hebben voor beelden op een voetstuk dan voor beelden aan een gebouw. En dat is jammer, omdat die laatste niet alleen artistiek maar ook historisch erg interessant zijn. Neem nou de chauffeurs van Broedelet in de Eerste Dorpsstraat; zij waren ooit onderdeel van de eerste autogarage van Zeist, die van Herman Broedelet, de sigarenverkoper die aan alle dure bewoners van landhuizen dito automobielen sleet. U leest er hieronder meer over.
Ik heb toen ik nog in Utrecht woonde over dit onderwerp gepubliceerd. Om diverse redenen viel ik op dit gebied stil. Maar toen ik naar Zeist verhuisde, drong het beeldhouwwerk aan gebouwen zich weer aan mij op. Ik bestudeerde de archieven en had er lol in.

Bij het onderzoek naar en het beschrijven van beeldhouwwerk aan gebouwen probeer ik vooral de volgende vragen te beantwoorden:

Wie ontwierp het gebouw en wie ontwierp en/of maakte het beeldhouwwerk? Hoe is de relatie tussen gebouw en beeldhouwwerk? Hoe zijn de beelden gemaakt en wat beteken ze (iconografie)?

Het moment is gekomen om u de resultaten van mijn arbeid voor te leggen. Ik kijk uit naar uw (vriendelijke) feedback en vragen.

Eerste Dorpsstraat 24, voormalige garage Broedelet, chauffeurs
Sigarenhandelaar en (motor-)fietsverkoper Herman Broedelet begon eind 1905 zijn autobedrijf op nummer 18 (verhuur, verkoop en reparatie). Door de jaren heen kocht of huurde hij er enkele panden bij. Hij bouwde bovendien diverse werkplaatsen, magazijnen en kantoren in de achtertuinen ervan en aan de Lageweg.

Tussen 1905 en 1913 werden twee beelden van een chauffeur (bovenste foto) in de bestaande 18e of 19e-eeuwse gevel van nummer 20 geplaatst (de genoemde tijdspanne is zo ruim omdat er weinig dateerbare foto's zijn). Ze ondersteunden een metalen latei (horizontale draagbalk) met daarop “Herman Broedelet” (middelste foto). In de zeventiger jaren verdwenen de chauffeurs achter een (toen) modieus golfplaatje. Na het vertrek van het autobedrijf tussen 1985 en 1990 en de sloop van de gebouwen (op enkele gevels na) zijn de beelden herplaatst in de nieuwe gevel van nummer 24.

De chauffeurs
De beelden zijn ongesigneerd en wie ze hakte is onbekend. Ze zijn ten opzichte van elkaar gespiegeld. Ze stellen een geüniformeerde chauffeur voor die zich met opgezette kraag en stofbril tegen regen, kou en stof beschermt. Zowel professionele als hobby-chauffeurs droegen ooit zulke kleding. Bij vroege auto's zat de chauffeur immers buiten, net als zijn voorganger de koetsier.

De chauffeurs zijn heel mooi uit kalksteen gehakt: licht karikaturaal (glimlach!) en interessante afwisseling van glad en ruw. Waarschijnlijk ging de beeldhouwer als volgt te werk: hij (of zij, kleine kans) maakte een schets op papier of met klei. Na goedkeuring van de opdrachtgever koos hij een stuk steen dat groot genoeg was en gaf daarop met krijt de weg te hakken delen aan. En vervolgens was het afwisselend hakken en krijten. Eerst met enkel een puntige beitel (spits), later ook met andere beitels. Op het laatst raspen en schuren. Zouden de beelden tegelijk of na elkaar zijn gehakt? Zijn de drie ribbels achter elke chauffeur autobanden (die vroeger zoveel dunner waren dan nu)?

Gebouw en beelden
Wat betreft de relatie tussen gebouw en beelden: De chauffeurs trokken de aandacht naar de poort van een autotempel, en de poortvorm dwong hen om zich diep over het stuur te buigen.

Storm der tijden
Het is best bijzonder dat beelden aan gebouwen (en zeker aan gesloopte gebouwen, zoals in dit geval) de storm der tijden doorstaan. Aanvankelijk worden ze gewaardeerd (mode), in de periode daarna juist niet, en pas lang nadien mogelijk weer wel. Beelden aan gebouwen zijn extra kwetsbaar omdat ze minder als kunst worden gezien dan losstaande beelden, ze voor een nieuwe eigenaar geen betekenis hebben, en het gebouw waar ze aan vast zitten óóit niet meer voldoet aan de eisen van de tijd. Wat een geluk dat deze prachtige beelden het desondanks lang genoeg hebben uitgehouden om te worden herkend als historisch en artistiek belangwekkende objecten.

Nieuwe poort
De nieuwe eigenaren hebben de chauffeurs gered en de poort gedeeltelijk gekopieerd waar die ooit in gevat waren: De nieuwe poort heeft ongeveer de afmetingen van de oude en is ook afgesloten met een latei (onderste foto). Helaas zijn interessante onderdelen als de latei met bedrijfsnaam, het zich om de chauffeurs heen vormende kozijn, en de borden met automerken verdwenen. Het extra poortje leidt af van de beelden en de gladde natuursteen maakt dat de ruwere chauffeurs er wat versleten uitzien. En ja, zonder bijpassende bedrijvigheid komt welke poort dan ook kunstmatig over.

Bronnen:
- Kranten Geheugen van Zeist: onder andere advertenties
- Beeldbank Geheugen van Zeist
- Foto-archief Zeister Historisch Genootschap: onder andere foto's vlak voor de sloop
- Beeldbank Het Utrechts Archief
- Bouwdossier en Prospectus Broedelet uit 1928 (in Gemeentearchief Zeist)
- oudseyst.nl: onder andere foto's van door Broedelet verhuurde of verhandelde auto's

Bovenste en onderste foto: Jan Willem Arends, middelste foto: uit Prospectus Herman Broedelet (1928)